آرایه های ادبی دوره اول متوسطه ( با رمز پنج ت + موم کج )

           1- تشبیه                           

تشبیه آن است که کسی یا چیزی را از لحاظ داشتن صفتی به کسی یا چیزی دیگر مانند کنیم ، هر تشبیه چهار رکن دارد :

رکن اوّل کلمه ای است که آن را تشبیه می کنیم ( مشبّه ) .

رکن دوم کلمه ای است که رکن اوّل را به آن تشبیه می کنیم. ( مشبّهٌ به)

رکن سوم شباهت رکن اوّل و دوم است و معمولاً حذف می شود.( وجه شبه )

رکن چهارم کلماتی است که تشبیه را برقرار می سازد ؛ از قبیل: مانندِ ، مثلِ ، چون ، هم چون ، به سانِ و . . . ( ادات تشبیه )

گاهی رکن چهارم هم حذف می شود  .

مثال : پیراهن او   مثل   برف   سفید  است .    ←    تشبیه کامل                 

             1          4      2       3                                                                  

کاسه ی  صبرم  لبریز  شد .         ←             تشبیه بدون رکن 4

   2          1        3      

صورتش   مانند  لبو  شده بود.    ←    تشبیه بدون رکن3            

    1          4     2      

پدرش در جوانی  شربت  شهادت نوشیده بود. ←  تشبیه بدون رکن 3و4   

                          2        1                                                                                   

        2 - تشخیص (شخصیّت بخشی یا جان بخشی)

تشخیص آن است که در عالَم خیال ، اشیا یا عناصر طبیعت یا جانوران مانند انسان‌ها رفتار کنند ؛ مثال : 

  باد گویی بر تن درختان تازیانه می زد.  و یا :     گویی آسمان هم بر ما گریه می کرد .

  شب ز اسرار علی آگاه است .         و یا :     تا  نگرید  ابر، کی خندد چمن

  شبنم از روی برگ گل برخاست                    گفت می خواهم آفتاب شوم

       3 – تلمیح

تلمیح آن است که شاعر یا نویسنده ای به طور غیر مستقیم به آیه ، حدیث ، داستان یا یک رویداد تاریخی اشاره کند . (دقّت کنید که تلمیح اشاره به آیه ، حدیث یا  . . . است ، نه بیان آن آیه ) مثال :

 کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند   /   نه همه مستمعی فهم کند این اسرار    (سعدی )

اشاره به آیه ی (  و إن مِن شَیءٍ  إلّا یُسَبّحُ بِحَمده وَلکِن لاتَفقَهونَ تَسبیحَهُم )  یعنی موجودی نیست در عالَم که تسبیح و ستایش خدا نکند ولی شما تسبیح آن ها را نمی فهمید.

 مثال دیگر:       چنین گفت پیغمبر راستگوی                 ز گهواره تا گور دانش بجوی "

 اشاره به حدیث " اُطلُب العلمَ مِنَ المَهدِ اِ لَی اللّحَدِ " از پیامبر یعنی دانش را از گهواره تا هنگام مرگ جست جو کنید.

 مثال دیگر:   

ای دل ار سیل فنا بنیاد هستی برکند   /   چون تو را نوح است کشتیبان ز توفان غم مخور   (حافظ )

 اشاره به رویداد تاریخی توفان و کشتی نوح(ع)

       4– تضاد

تضاد آن است که شاعر یا نویسنده دو کلمه ی متضاد را در کلام بیان کند ؛ مثال : 

چو دخلت نیست ، خرج آهسته تر کن .

 با بدان کم نشین که صحبت بد                 گر چه  پاکی تو  را  پلید  کند 

  عزّت از خواری نشناخته ای                       عمر در خار کشی باخته ای     

  بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار              خوش بود دامن صحرا و تماشای بهار

      5 - تکرار 

هرگاه نویسنده بخواهد بر چیزی تأکید کند آن را تکرار می کند ، این تکرار آگاهانه بر تأثیر سخن می افزاید ؛ مثال :

 گر به تو افتدم نظر چهره به چهره  رو به رو  /  شرح دهم غم دلم نکته به نکته  ، مو به مو

  از درد سخن گفتن و از درد شنیدن  /  با مردم بی درد ندانی که چه دردی است  (مهرداد اوستا )

       6 - مراعات نظیر ( شبکۀ معنایی)

مراعات نظیر آن است که در یک نوشته ( شعر یا نثر ) کلماتی آورده شود که  از جهتی  با هم مناسبت  داشته باشند ، مثلاً از یک جنس باشند  یا این کلمات همراه هم باشند. (مراعات نظیر دست کم باید دو کلمه ی متناسب داشته باشد.)

توضیح: معمولاً این کلمات را می توان اعضای یک مجموعه دانست .

مثال : زنگ تفریح را که زنجره زد   /    باز هم در کلاس  غوغا  شد

جهان چون چشم و گوش و خال و ابروست  /   که هر چیزی به جای خویش نیکوست

 گریۀ شمع از برای ماتم پروانه نیست  /  صبح نزدیک است در فکر شب تار خود است  

       7- واج آرایی(نغمۀ حروف ) 

گاهی شاعر حرفی را در یک بیت چند بار تکرار می کند و این تکرار باعث زیباتر و خوش آهنگ تر شدن شعر می شود ؛ مثال :

 خیزید و خز آرید که هنگام خزان است              باد خنک از جانب خوارزم وزان است   (منوچهری)   

در این بیت تکرار (خ) و (ز) آشکارا آهنگ شعر را زیباتر کرده و گویی شنونده صدای خش خش برگ ها و زوزه ی باد پاییزی را می شنود . 

هان ای شب شوم وحشت انگیز                تا  چند  زنی  به  جانم  آتش

 یا  چشم  مرا  ز  جای  برکن                   یا  پرده ز روی خود  فروکش   (نیمایوشیج)   

 دراین بیت شاعر با شش بار تکرار (ش)،آهنگ سکوت شبانگاهی را به گوش خواننده می رساند.

خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد  /  که تا زخال تو خاکم شود عبیر آمیز    ( حافظ )

 7بار تکرار خ و 9 بار تکرار ا      

8 – مبالغه یا بزرگنمایی

مبالغه آن است که شاعر یا نویسنده چیزی را خیلی بیشتر از حدّ واقعی نشان دهد به عنوان مثال ، اگر چه در جنگ تحمیلی کشور های زیادی به صدّام کمک می‌کردند ، امّا «نصف جهان» در شعر زیر مبالغه است:

آن طرف نصف جهان با تانک‌های آتشین در راه / این طرف ، ایرانیان تنها

مثال دیگر:     شود کوه آهن چو دریای آب  /  اگر  بشنود   نام  افراسیاب                                                           

  9 – کنایه

کنایه جمله یا عبارتی است که دو معنی دارد ؛ معنی نزدیک و معنی دور ، ولی مقصود گوینده معنی دور آن است .  

مثال :  « از گفتۀ او مپیچ سر را » معنی نزدیک این مصراع آن است که هنگام شنیدن سخن او (پدر) سر خود را نچرخان ؛ امّا مقصود شاعر معنی دور آن است؛ یعنی نافرمانی نکن .

مثال دیگر :     هنوز از دهانت بوی شیر می آید ،  کنایه از این که تو کودک هستی .

و مثال دیگر :     فلانی ریش سفید است ، کنایه از این که پیر است.                                               

10 - جناس

جناس آن است که نویسنده ِیا شاعر کلماتی را بیاوردکه دارای حروف همجنس باشند، جناس انواعی دارد:

الف – جناس تام:تمام حروف و حركات دو كلمه مانند یکدیگر است ، امّا معنی آن‌ها متفاوت.

   بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر             دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

ب- جناس ناقص حرکتی:دو کلمه فقط در حرکت‌ها با هم فرق دارند؛ مثال:

            مَلِک را همین مُلک پیرایه بس/ که راضی نگردد به آزار کس 

پ- جناس ناقص اختلافی : دو کلمه فقط در یک حرف با هم فرق دارند ؛ مثال:

            ای هدهد صبا به سبا می‌فرستمت / بنگر که از کجا به کجا می‌فرستمت

ت – جناس ناقص افزایشی : یکی از کلمه‌ها یک حرف بیشتر دارد؛ مثال :

            ای نام تو بهترین سرآغاز / بی نام تو نامه کی کنم باز