دانش‌آموز گرامی و همکار ارجمند به درگاه ما خوش آمدید! هدف این وبسایت بیان مطالب ادبی مربوط به دبیرستان (دوره اول) به ساده‌ترین شکل و کوتاه‌ترین بیان است. در این راه از مطالب کتاب درسی و دیگر مطالب آسان‌ساز استفاده می‌شود.

بيشتر حافظ‌پژوهان و حافظ‌دوستان تقسیم‌بندی دو نوع معشوق زمینی و آسمانی را در شعر حافظ روا می‌دانند ؛ امّا گاه ابهام در برخی ابیات ، یافتن نوع معشوق را دشوار می‌سازد. بحثی که در اینجا مطرح می‌شود بیان چند شاخص است که شاید به کمک آنها بتوان در کلام حضرت حافظ ، نوع معشوق را دریافت.

1- تعدّد و تکثّر معشوق نمایانگر زمینی بودن اوست.

در عشق الهی اگر چه عاشقان بسیار باشند امّا معشوقه وحدت دارد؛هر چند به تعبیرهای مختلفی طرح و بیان گردد:

  ساقی بیا که یار ز رخ پرده برگرفت  /  کار چراغ خلوتیان باز درگرفت 86 [1] 

  ناظر روی تو صاحب نظرانند، آری  /  سرّ گیسوی تو در هیچ سری نیست که نیست  73

 امّا در عشق زمینی گاه معشوقه وحید و گاه کثیر است . وقتی اشاره به یکی باشد ، شناخت آن می‌تواند محل بحث و نزاع قرار گیرد ؛ امّا وقتی معشوق بیش از یک نفر باشد ، زمینی بودن آن بدیهی است و جایی برای مناقشه باقی نمی‌ماند، چرا که در عرفان اسلامی معشوق ازلی واحد است . حافظ هم مشرک نیست و تمایل به چند خدایی را در شعر او ندیده‌ایم. به نمونه‌هایی از این معشوقگان بنگریم و قضاوت کنیم :

یکی از مصادیق ادب نفس، رعایت عفّت کلام و پرهیز از به کارگیری مطالب ناگفتنی، الفاظ ناروا و تعبیرات زشت و رکیک در کلام است و اگر ادب را اندازه نگاه داشتن و آزرم در مقابل دیگران معنی کنیم باز هم گوینده‌ای که در سخن خویش حد و اندازه نگاه می‌دارد و هر اندیشه و کلام ناروایی را به لباس شعر و نثر ادبی ملبّس نمی‌کند، مؤدّب به حساب می‌آید.

با آن که خواجۀ شیراز پاره‌ای از اعمال و بسیاری از اشخاص و مقامات را به سختی مورد طنز و انتقاد قرار می‌دهد؛ امّا به شیوۀ برخی گویندگان، نسبت‌های نادرست بر آنان نمی‌بندد و نام چارپایان را بر آنان اطلاق نمی‌کند و مواردی چون بیت زیر در دیوانش شاذ و نادر است :

صوفی شهر بین که چون لقمۀ شبهه می‌خورد؟  /   پاردمش دراز باد آن حیوان خوش‌علف

+

درس1

                                       ادبیات ،  زبان هنری  

پیش تر دانستیم که اگر بخواهیم تنها  مقصود خود را بیان کنیم از " زبان " استفاده می کنیم ؛ ولی  هر گاه بخواهیم مقصود  خود را زیباتر بیان کنیم از ادبیّات بهره می گیریم. به همین دلیل ادبیّات را زبان هنری یا زبان برتر می نامند. در  ادبیّات برای ایجاد زیبایی  از آرایه‌ها استفاده می‌کنند.

آرایه های ادبی :  تشبیه ، تشخیص (جان بخشی ) ، تلمیح ، تضاد ، تکرار ، مراعات نظیر(شبکۀ معنایی) ، واج‌آرایی ، مبالغه ، کنایه  ، جناس (با رمز موم کج)

تشبیه آن است که کسی یا چیزی را به کسی یا چیزی دیگر مانند کنیم ؛ مثال : تنش چون بید لرزان است .

جان بخشی آن است در عالَم خیال ، عناصر طبیعت یا اشیا یا جانوران مانند انسان‌ها رفتار کنند ؛ مثال : تا نگرید ابر کی خندد چمن؟

مراعات نظیر آن است که در یک نوشته ( شعر یا نثر ) کلماتی آورده شود که از جهتی با هم مناسبت داشته باشند ، مثال :

    جهان چون چشم و گوش و خال و ابروست  /  که هر چیزی به جای خویش نیکوست

درس2

                                  انواع صفت  و  مضافٌ‌ الیه   

 کلمه هایی مانند  این ، آن ، همین و  همان  وقتی قبل از اسم بیایند ، صفت اشاره هستند؛ مثال :  این  مر د  –    همان  کتاب                             

 عددی که همراه  اسم بیاید ، صفت شمارشی است  ؛ مثال  :  چهار  مدرسه   -   ششمین کلاس

 درس 10

                                                  تلمیح

تلمیح آن است که شاعر یا نویسنده ای به آیه ، حدیث ، داستان ، یا یک رویدادتاریخی اشاره کند ، مانند مصراع  "بر کمانش تیر آرش را نمی‌دیدند "که به داستان آرش کمانگیر اشاره می کند.

درس  11

                               ماضی استمراری  ،  ماضی مستمر  

ماضی استمراری از کاری خبر می دهد که در گذشته انجام یافته و تکرار شده است ؛ مانند: می‌نوشتم  ، می‌رفت ، می‌خوردید

طرز ساخت ماضی استمراری: می +  ماضی ساده  

ماضی مستمر (جاری) از جریان داشتن عملی در گذشته ، همراه کاری دیگر خبر می‌دهد ؛ مانند: داشتم می‌نوشتم ، داشت می‌رفت ، داشتید می‌خوردید

طرز ساخت ماضی مستمر:  داشت + شناسه + ماضی استمراری                                               

 حدیث  از  مطرب  و  می  گو  و  راز دهر کمتر جو

                            که کس نگشود و نگشاید به حکمت این معما را  3 (توضیح1)

زیرکی  را  گفتم  این  احوال  بین  خندید  و  گفت

                            صعب  روزی ، بوالعجب  کاری ، پریشان  عالمی  470

وجود    ما   معمایی   است   حافظ

                             که تحقیقش فسون است و فسانه  427

آیا این تناقض در آرا و اندیشه، ارزش شاعر ما را پایین آورده یا بالا می‌برد؟ به سادگی نمی‌توان قضاوت کرد به‌ویژه که شنوندگان و مخاطبان ایرانی شاعر نیز نوعاً همین دغدغه‌ها را دارند و هنگام خواندن و شنیدن این اشعار با او هم‌نوایی و هم‌ذات‌پنداری می‌کنند. در این نوشته سعی بر  است تا برخی از این چالش‌ها مطرح و بررسی گردد.

درس 1

نظم و نثر – نوشتۀ زبانی و نوشتۀ ادبی  

نظم و نثر:  نوشته‌ای که به شعر باشد ، نظم نامیده می شود و نوشتۀ غیر شعر را نثر می‌نامند.

نوشتۀ زبانی: هرگاه بخواهیم فقط مقصود خود را بیان کنیم ، شیوۀ بیان ما زبانی است ؛ مثال : خورشید در  صبح  طلوع می کند.  

نوشتۀ ادبی: هرگاه بخواهیم مفصود خود را زیباتر و تأثیر گذارتر بیان کنیم ، شیوۀ بیان ما ادبی است ؛ مثال : صبحگاهان خورشید به جهرۀ شهر لبخند می زند .

درس2

ارکان تشبیه  

تشبیه آن است که چیزی را از لحاظ داشتن صفتی به چیز دیگری مانند کنیم . هر تشبیه چهار رکن دارد ، رکن اوّل) مشبّه )کلمه ای است که آن را تشبیه می کنیم . رکن دوم(مشبّه‌به) کلمه ای است که رکن اوّل را به آن تشبیه می کنیم . رکن سوم(وجه شبه) شباهت رکن اوّل ودوم است ومعمولاً حذف می شود.رکن .چهارم(ادات تشبیه) کلماتی است که تشبیه را برقرار می سازد ( مانندِ ، مثلِ ، چون ، هم چون ، به سانِ و. . . )گاهی رکن چهارم هم حذف می شود.

درس 9

صفت بیانی   

هرگاه بخواهیم برای اسمی توضیحی بیاوریم ؛ مثلاً رنگ ، اندازه ، جنس و  .  .  . آن را بیان کنیم بعد از نقش‌نمای اضافه (کسره) از صفت بیانی استفاده می‌کنیم ، در این صورت یک گروه  اسمی شامل هسته  و صفت بیانی خواهیم داشت. درنمونه‌های زیر برای قلم(هسته) چند صفت بیانی آورده‌ایم . واژه های بعد از قلم،صفت بیانی هستند:          قلمِ  آبی  -  قلمِ  بزرگ  -  قلمِ  چوبی  -  قلمِ  خوب  -  قلمِ  زیبا  -  قلمِ  شکسته

صفت بیانی  معمولاً وابستۀ پسین است ؛یعنی بعد از هسته آورده می‌شود. 

توضیح 1 : به گروه اسمی شامل هسته  و صفت ، ترکیب وصفی می‌گویند.

توضیح 2 : اگر پس از هسته و نقش‌نمای اضافه ، کلمه‌ای غیر صفت بیانی (اسم یاضمیر) بیاوریم، به آن کلمه مُضاف‌ الیه می‌گویند. در این حال، مجموع هسته و مضاف‌الیه را ترکیب اضافی می‌گویند؛

مثال: قلمِ  معلم    ( در این مثال‌  قلم «هسته»  ، معلّم  «مضافٌ‌الیه»   و مجموع دو کلمۀ « قلمِ معلّم» ،  ترکیب اضافی است. ) 

 درس 10

جناس

جناس آن است که نویسنده یا شاعر ، کلماتی را بیاورد که دارای چند حرف هم جنس باشند، جناس انواعی دارد:

   الف – جناس تام:تمام حروف و حركات دو كلمه مانند یکدیگر است ، امّا معنی آن‌ها متفاوت .

        مثال : بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر             دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

    ب - جناس ناقص حرکتی:دو کلمه فقط در حرکت‌ها با هم فرق دارند

        مثال: مَلِک را همین مُلک پیرایه بس/ که راضی نگردد به آزار کس

    پ –جنا‌س ناقص اختلافی : دو کلمه فقط در یک حرف با هم فرق دارند

        مثال : ای هدهد صبا به سبا می‌فرستمت/ بنگر که از کجا به کجا می‌فرستمت

    ت -جناس ناقص افزایشی : یکی از کلمه‌ها یک حرف بیشتر دارد

        مثال : ای نام تو بهترین سرآغاز / بی نام تو نامه کی کنم باز

1-   معنی کلمات مشخص شده را بنویسید. ( 2 نمره )

الف) محمّد تقی شیفتۀ  طبیعت بود .  

ب ) پیامبر در تنهایی سیمایی  محزون و متفکّر داشت .  

پ ) چمران در میان مردم بسیار محبوب بود .  

ت )  ما باید نیروی جوانی  و شادابی خود را با تفکّر و  بصیرت همراه کنیم .

ث ) خداوند « نمی توانم » را  قرین  رحمت  خود کند .

ج ) چمران کمی مکث کرد .

چ ) شاپرک بعضی شب ها با آدم آهنی نجوا می‌کرد.

ح ) صدها عالم طبیعی و مورّخ و ادیب در فرهنگ اسلامی پرورش یافتند.

2-  مفرد کلمات زیر را بنویسید . ( 0/5 نمره )

افراد (           )        معانی (           )        

3- متضاد کلمات زیر را بنریسید. ( 0/5 نمره )

         سؤال (            )                    استقلال (           )

درس 12

                                               ضمیر                 

 ضمیر واژه ای است که معمولاً به جای اسم می نشیند.

 ضمیر ها یاگسسته (جدا ) هستند یا پیوسته (چسبیده به کلمة قبلی )

ضمیر های گسسته  : من ، تو ، او ، ما ، شما ، ایشان

ضمیر های پیوسته  : -َ م –َ ت  –َ ش –ِ مان –ِ تان –ِ شان

اسمی که ضمیر به جای آن آمده است ، مرجع آن ضمیر است ؛ مثال:مریم دانش آموز پرتلاشی است ، دوستانش  آیندۀ خوبی را برای او پیش بینی می کنند.

در مثال بالا دو ضمیر «  َش » و « او » به جای مریم نشسته اند ، پس مریم مرجع هر دو آن هاست.

درس 13

                                   بن مضارع - شناسه                       

به این فعل ها توجّه کنید: می نویسم ، می نویسی ، می نویسد ، می نویسیم ، می نویسید ، می نویسند 

به هر یک از این فعل ها «ساخت» یا «صیغه» می گویند.زمان همۀ این ساخت ها حال یا مضارع است. 

اگر «می»  را کنار بگذاریم ، در هر ساخت دو جزء داریم :                              

درس 7

                                                 متمّم   

نشانه‌ها‌ی متمّم : (حروف اضافه) به با بی  بر بدون جز برای  /  در از تا  چون  الی  الّا  سوای  و...

متمّم : یک یاچند کلمه که پس از نشانۀ متمّم  آورده شود ، متمّم نامیده می شود ؛   مثال:

مردان  بزرگی   در     ایران  زیسته‌اند. بهرام از  بازار بزرگ قدس ، پیراهنی خرید. در این نمونه ها کلمات مشخّص شده متمّم هستند .                             

                                   جابه جایی کلمات در جمله

فارسی زبانان وقتی به طور طبیعی سخن می گویند معمولاً نهاد را در اوّل و فعل را در آخر جمله می آورند. بقیه اجزای جمله (مانند مفعول، مسند و ...) در وسط بین نهاد و فعل آورده می شود امّا در شعر ونثرادبی گاهی این ترتیب به هم می خورد که البتّه این جابه جایی برزیبایی سخن می افزاید ؛ . مثال ((شدش گیتی به پیش چشم تاریک )) که فعل در اوّل جمله آمده است و در اصل بدین گونه بوده است : گیتی پیش چشم او تاریک شد.

برای دریافت جدول «انواع فعل از نظر زمان» در فرمت پی دی اف، بر روی تصویر زیر کلیک کنید.

           1- تشبیه                           

تشبیه آن است که کسی یا چیزی را از لحاظ داشتن صفتی به کسی یا چیزی دیگر مانند کنیم ، هر تشبیه چهار رکن دارد :

رکن اوّل کلمه ای است که آن را تشبیه می کنیم ( مشبّه ) .

رکن دوم کلمه ای است که رکن اوّل را به آن تشبیه می کنیم. ( مشبّهٌ به)

رکن سوم شباهت رکن اوّل و دوم است و معمولاً حذف می شود.( وجه شبه )

رکن چهارم کلماتی است که تشبیه را برقرار می سازد ؛ از قبیل: مانندِ ، مثلِ ، چون ، هم چون ، به سانِ و . . . ( ادات تشبیه )

گاهی رکن چهارم هم حذف می شود  .

مثال : پیراهن او   مثل   برف   سفید  است .    ←    تشبیه کامل                 

             1          4      2       3                                                                  

در کتاب‌های پیشین فارسی دوره راهنمایی که تقریباً در سال‌های 74 تا 87 در دست دانش آموزان بود، یک درس کامل کتاب اوّل به معرّفی شاهنامه می‌پرداخت و در سال دوم داستان " نخستین جنگ  رستم  باافراسیاب " و نیز داستان شورانگیز و مصوّر "هفت خان" طرح شده بود . نگارنده به خاطر دارد که شاگردان این درس‌ها را از قبل می‌خواندند و با شوق و بی‌قراری برای طرح آن‌ها در انتظار  می‌ماندند و چه بسا دبیر خود را وادار می کردند تا در بارۀ رستم، هفت‌خان  و قبل و بعد داستان  برای  آنان  توضیح دهد. شنیدنی‌تر آن که مؤلّفان آن کتاب‌ها که چهار درس از شاهنامه  در کتاب قرار داده  بودند، سایه یک غیرمتخصّص را هم  بر  سر خود داشتند، چرا  که تسلّط رأی و اندیشه و کلام غلامعلی حدّاد عادل در جای جای آن کتاب ها آشکار بود؛ و امّا در  دورۀ جدید کتاب‌های  فارسی  که تقریباً  از  سال 87  تألیف  گردیده  و با تغییراتی اندک به عنوان فارسی دورۀ اول متوسطه استفاده می‌گردد، از  شاهنامه فردوسی، از کتابی که به حق در ردیف  بزرگ‌ترین آثار حماسی جهان  است، به جز  چند  بیت  پراکنده و یکی دو تعریف  کم محتوا  که سرجمع  به  یک  صفحه  هم  نمی‌رسد ، ( آن هم برای خالی نبودن عریضه) سخنی در میان نیست.

درس 1

                                               جمله

یک یا چند کلمه که پیامی داشته  باشد یعنی دارای معنی کامل باشد جمله نام دارد مانند : ایران کشور بزرگی است.                                                  

درس 2

جمله ی خبری :این جمله ها خبری را بیان می کنند ؛ مانند :هوا کم کم سرد می شود. 

جمله ی پرسشی : این جمله هاپرسشی را مطرح می کنند؛ مانند : صالح کجاست؟ 

 جمله ی امری : :این جمله ها انجام کاری را درخواست می کنند ؛ مانند : شهیدان را یاد کنید. 

جمله ی عاطفی : این جمله ها احساس ما را نشان می دهند.(احساس تعجب ، خشم ، افسوس ،ترس و . . . )؛ مانند: عجب مدرسه ی خوبی ! 

                                         کلمات هم خانواده                            

 هم خانواده به کلماتی می گویند که سه حرف آن مشترک است، این واژه ها از عربی به فارسی وارد شده اند .این سه حرف مشترک ،حروف اصلی یا ریشه ی آن هاست

؛مثال:  عالِم (دارنده ی دانش) معلّم (آموزنده ی دانش ) تعلیم (آموختن دانش)علم (دانش) همین طور که مشاهده می کنید ، کلمات هم خانواده با هم ارتباط معنایی دارند.